सृष्टी -प्राणी
उपसृष्टी – मेटाझुआ
विभाग १ – असमपृष्ठरज्जू प्राणी
०१. प्रोटोझुआ- अमिबा , प्लाझामोडीयम, पॅरामेशियम इ.
०२. पोरीफेरा – सायकॉन , बाथस्पंज , हयलोनिमा
०३. सिलेंटराटा – हायड्रा, फायसेलिया, सी-अनिमोन
०४. प्लॅटीहेल्मिन्थीस – प्लॅनेरीया , लिव्हरफ्ल्युक , टेपवर्म
०५. नेमॅटहेल्मिन्थीस – अॅस्कॅरिस , फायलेरीया , हुकवर्म
०६. अॅनिलीडा- गांडूळ , लीच , नेरीस
०७. आथ्रोपोडा – खेकडा , झुरळ , कोळी
०८. मोलुस्का – शंख , शिंपला , गोगलगाय
०९. इकायानोडर्माटा – तारामासा , सी – अर्चीन , सि – ककुंबर
१०. हेमिकॉर्डाटा – बेलॅनोग्लॉसस , सॅकोग्लॉसस
पोरीफेरा
शरीरावर असंख्य छिद्रे असतात.
त्यांना ऑस्टिया म्हणतात. सर्व प्रकारच्या स्पंजाचा या संघात समावेश होतो.
प्रचलन न करणारे , आधात्रीशी सलग्न व असममीत प्राणी
उदा. सायकॅन , युस्पॉजिया
उपसृष्टी – मेटाझुआ
विभाग १ – असमपृष्ठरज्जू प्राणी
०१. प्रोटोझुआ- अमिबा , प्लाझामोडीयम, पॅरामेशियम इ.
०२. पोरीफेरा – सायकॉन , बाथस्पंज , हयलोनिमा
०३. सिलेंटराटा – हायड्रा, फायसेलिया, सी-अनिमोन
०४. प्लॅटीहेल्मिन्थीस – प्लॅनेरीया , लिव्हरफ्ल्युक , टेपवर्म
०५. नेमॅटहेल्मिन्थीस – अॅस्कॅरिस , फायलेरीया , हुकवर्म
०६. अॅनिलीडा- गांडूळ , लीच , नेरीस
०७. आथ्रोपोडा – खेकडा , झुरळ , कोळी
०८. मोलुस्का – शंख , शिंपला , गोगलगाय
०९. इकायानोडर्माटा – तारामासा , सी – अर्चीन , सि – ककुंबर
१०. हेमिकॉर्डाटा – बेलॅनोग्लॉसस , सॅकोग्लॉसस
प्रोटोझोआ
हे एकपेशीय आणि सुक्मदर्षीय सजीव आहेत.
पेशीय भक्षण पद्धतीने अन्नग्रहण करतात.
प्रजनन – व्दिविभाजन, बहुविभाजन
उदा. अमिबा , एन्टामिबा , युग्लीना , प्लाझमोडीयम, पॅरामेशियम
अमिबा – गोड्या पाण्याची तळी, डबके, सरोवरामध्ये आढळतात. आकार अनियमित असतो.
प्लाझमोडीयम – अंत:पेशीय रक्तशोषी परजीव मानवाच्या पांढऱ्या पेशीत मालेरीयास कारणीभूत असतो. अॅनाफेलीस मादिकडून प्रसार होतो.
पोरीफेरा
शरीरावर असंख्य छिद्रे असतात.
त्यांना ऑस्टिया म्हणतात. सर्व प्रकारच्या स्पंजाचा या संघात समावेश होतो.
प्रचलन न करणारे , आधात्रीशी सलग्न व असममीत प्राणी
उदा. सायकॅन , युस्पॉजिया
सिलेंटराटा
समुद्रात आढळतात.
अरिय सममित व व्दिस्तरिय
देह गुहा असते.
शरीराला एक मुख असून त्याभोवती संवेदनक्षम शुंडके असतात.
प्रजनन मुकुलायन या अलैंगिक प्रकाराने होते.
उदा. कोरल्स , सिअॅनिमोन , हायड्रा , जेलीफिश
प्लॅटीहेल्मिन्थीस
शरीर रिबीन प्रमाणे चपटे , त्रिस्तरीय , व्दिपार्श्व सममित असते.
पोशिंद्याला चिकटून राहण्यासाठी अधरचूशक
अन्नद्रव्ये शोषून घेण्यासाठी मुखचुषक असतात.
बहुतेक प्राणी अंत:परजीवी असतात.
उदा. प्लॅनेरीया , लिव्हरफ्ल्युक , टेपवर्म
नेमॅटहेल्मिन्थीस
शरीर लांबट , बारीक आणि दंडाकृती असते.
त्यांना गोलाकृमी म्हणतात.
अंत:परजीवी व एकलिंगी असतात.
माणसात रोगानिर्मिती करतात.
उदा. अॅस्कॅरिस , फायलेरीया , हुकवर्म , पिनवर्म
अॅनिलीडा
लांबट , दंडाकृती असून खंडीभूत कृमी म्हणतात.
त्रिस्तरीय ,लांबट , देहागुहायुक्त व्दिपार्श्व सममित असतात.
लैंगिक प्रजनन करतात.
उदा. गांडूळ , लीच , नेरीस
आथ्रोपोडा
प्राण्यांमधील सर्वात मोठा संघ
प्रचालानासाठी संधीयुक्त उपांगे असतात.
त्रिस्तरीय व्दिपार्श्व, सममित
शरीर खंडीभूत ,त्यावर कायातीन युक्त आवरण असते.
एकलिंगी असून लैंगिक प्रजनन करतात.
उदा. खेकडा , झुरळ , कोळी , मधमाशी , डास, विंचू , गोम
मोलुस्का
समुद्रात आढळतात.
अरिय सममित व व्दिस्तरिय
देह गुहा असते.
शरीराला एक मुख असून त्याभोवती संवेदनक्षम शुंडके असतात.
प्रजनन मुकुलायन या अलैंगिक प्रकाराने होते.
उदा. कोरल्स , सिअॅनिमोन , हायड्रा , जेलीफिश
प्लॅटीहेल्मिन्थीस
शरीर रिबीन प्रमाणे चपटे , त्रिस्तरीय , व्दिपार्श्व सममित असते.
पोशिंद्याला चिकटून राहण्यासाठी अधरचूशक
अन्नद्रव्ये शोषून घेण्यासाठी मुखचुषक असतात.
बहुतेक प्राणी अंत:परजीवी असतात.
उदा. प्लॅनेरीया , लिव्हरफ्ल्युक , टेपवर्म
नेमॅटहेल्मिन्थीस
शरीर लांबट , बारीक आणि दंडाकृती असते.
त्यांना गोलाकृमी म्हणतात.
अंत:परजीवी व एकलिंगी असतात.
माणसात रोगानिर्मिती करतात.
उदा. अॅस्कॅरिस , फायलेरीया , हुकवर्म , पिनवर्म
अॅनिलीडा
लांबट , दंडाकृती असून खंडीभूत कृमी म्हणतात.
त्रिस्तरीय ,लांबट , देहागुहायुक्त व्दिपार्श्व सममित असतात.
लैंगिक प्रजनन करतात.
उदा. गांडूळ , लीच , नेरीस
आथ्रोपोडा
प्राण्यांमधील सर्वात मोठा संघ
प्रचालानासाठी संधीयुक्त उपांगे असतात.
त्रिस्तरीय व्दिपार्श्व, सममित
शरीर खंडीभूत ,त्यावर कायातीन युक्त आवरण असते.
एकलिंगी असून लैंगिक प्रजनन करतात.
उदा. खेकडा , झुरळ , कोळी , मधमाशी , डास, विंचू , गोम
मोलुस्का
प्राण्यातील दुसरा मोठा संघ
बहुसंख्य जलचर असून शरीर अखंडित , मृदू , कवचाने , अच्छादलेले , त्रिस्तरीय, व्दिपार्श्व, सममित/ असममीत असते.
हे प्राणी एकलिंगी असतात.
उदा. शंख , शिंपला , गोगलगाय
इकायानोडर्माटा
फक्त समुद्रातच आढळतात.
त्रिस्तरी , एकलिंगी
कॅल्शीयम कार्बोनेटचे कठीण कवच असते.
पुनरुदभवन क्षमता असते.
उदा . तारामासा , सी – अर्चीन , सि – ककुंबर
हेमिकॉर्डाटा
प्रामुख्याने सागरनिवासी
शरीर मृदू , अखंडित ,त्रिस्तरीय, व्दिपार्श्व, सममित
फक्त भृणवस्थेत पृष्ठरज्जूंचे अस्तित्त्व असते.
शरीराचे तीन भाग – सोंड , कॉलर , प्रकांड
श्वसनासाठी कल्लाविदरे असतात.
लैंगिक प्रजनन करतात.
उदा . बेलॅनोग्लॉसस , सॅकोग्लॉसस
विभाग -२ : समपृष्ठरज्जू प्राणी
संघ – कॉर्डाटा
शरीरास आधार देणारा पृष्ठरज्जू असतो.
विकासाच्या कोणत्या ना कोणत्या अवस्थेत पृष्ठरज्जू असतो.
चेतारज्जू एकच असून पृष्ठबाजूस नालीसारखा पोकळ असतो.
ह्दय अधर बाजूस असते.
उपसंघ –
०१. युरोकॉर्डाटा – अॅसिडीयन , डोलीओलम, ऑईकोप्ल्युरा
०२. सेफॅलोकॉर्डाटा – अॅम्फीऑक्सस
०३. व्हर्टीब्रेटा
—–वर्ग १ – सायक्लोस्टोमाटा – पेट्रोमायझॉन , मिक्झीन
—–वर्ग २ – पायसेस – डॉगफिश. रोहू
—–वर्ग ३ – अम्फिबिया – बेडूक , टोड
—–वर्ग ४ – रेप्टीलीया – कासव , पाल
—–वर्ग ५ – एवज – पोपट , बदक
—–वर्ग ६ – मॅमॅलिया – वटवाघूळ, खार, मानव
युरोकॉर्डाटा
कंचुकयुक्त बाह्यकवची प्राणी
सागरनिवासी.
उभयलिंगी.
उदा. अॅसिडीयन , डोलीओलम, ऑईकोप्ल्युरा
सेफॅलोकॉर्डाटा
पृष्ठरज्जू संबध शरीराच्या लांबीइतका असतो.
ग्रसनी मोठी असून तिला कल्लाविदरे असतात.
एकलिंगी.
उदा. अॅम्फीऑक्सस
व्हर्टीब्रेटा
पृष्ठराज्जुचे रुपांतर पाठीच्या कण्यात झालेले असते.
शीर पूर्णपणे विकसित
मेंदू कवटीत संरक्षित
अंत:कंकाल अस्थिमय
६ वर्गात विभागणी पुढीलप्रमाणे
वर्ग १ : सायक्लोस्टोमाटा
जबडे विरहित चुशिमुख
त्वचा मृदू व खवलेविरहित
अयुग्मीत पर असतात.
बहुतेक बाह्यपरजीवी
उदा . पेट्रोमायझॉन , मिक्झीन
वर्ग २ : पायसेस
शीतरक्ती व पाण्यात राहणारे असतात.
शरीर दोन्ही टोकांना निमुळते असते.
श्वसन कल्ल्याद्वारे होते.
डोळ्यांना पापण्या नसतात.
असंख्य अंडी घालतात.
उदा. डॉगफिश. रोहू
वर्ग ३ : अम्फिबिया
पाण्यात तसेच जमिनीवर आढळतात.
शरीरावर खवले नसतात.
त्वचा मृदू ,श्लेष्मल असते.
ह्रदयाला तीन कप्पे असतात.
एकलिंगी , अंडज असतात.
बह्याकर्ण असतो.
उदा. बेडूक , टोड
वर्ग ४ : रेप्टीलीया
सरपटणारे प्राणी
पहिले कशेरूस्तंभ युक्त प्राणी
त्वचा कोरडी , खवलेयुक्त असते .
अंगुलीना नखे असतात.
उदा. – कासव , पाल
वर्ग ५ : एवज
कशेरूस्तंभ युक्त प्राणी
कोष्णरक्ती प्राणी
पूर्णपणे खेचर जीवनासाठी अनुकुलीत झालेले आहेत.
उदा .-पोपट , बदक
एकलिंगी , अंडज
पोकळ हाडे असतात.
ह्रदयाला चार कप्पे असतात.
बह्यामुखाचे चोचीत रुपांतर झालेले असते.
पुढच्या पायाचे पंखात रुपांतर झालेले असते.
वर्ग ६ : मॅमॅलिया
अतिशय उत्क्रांत
उष्णरक्त प्राणी
दूध स्त्रवणाऱ्या ग्रंथी असतात.
शरीरावर केसांचे आच्छादन असते.
एक्लिंगी जरायुज
प्लॅटीपस व एकीडना अंडी घालतात.
फुफ्फुसाद्वारे श्वसन करतात.
ध्वनीनिर्मिती करतात.
उदा : वटवाघूळ, खार, मानव , सिंह, माकड
बहुसंख्य जलचर असून शरीर अखंडित , मृदू , कवचाने , अच्छादलेले , त्रिस्तरीय, व्दिपार्श्व, सममित/ असममीत असते.
हे प्राणी एकलिंगी असतात.
उदा. शंख , शिंपला , गोगलगाय
इकायानोडर्माटा
फक्त समुद्रातच आढळतात.
त्रिस्तरी , एकलिंगी
कॅल्शीयम कार्बोनेटचे कठीण कवच असते.
पुनरुदभवन क्षमता असते.
उदा . तारामासा , सी – अर्चीन , सि – ककुंबर
हेमिकॉर्डाटा
प्रामुख्याने सागरनिवासी
शरीर मृदू , अखंडित ,त्रिस्तरीय, व्दिपार्श्व, सममित
फक्त भृणवस्थेत पृष्ठरज्जूंचे अस्तित्त्व असते.
शरीराचे तीन भाग – सोंड , कॉलर , प्रकांड
श्वसनासाठी कल्लाविदरे असतात.
लैंगिक प्रजनन करतात.
उदा . बेलॅनोग्लॉसस , सॅकोग्लॉसस
विभाग -२ : समपृष्ठरज्जू प्राणी
संघ – कॉर्डाटा
शरीरास आधार देणारा पृष्ठरज्जू असतो.
विकासाच्या कोणत्या ना कोणत्या अवस्थेत पृष्ठरज्जू असतो.
चेतारज्जू एकच असून पृष्ठबाजूस नालीसारखा पोकळ असतो.
ह्दय अधर बाजूस असते.
उपसंघ –
०१. युरोकॉर्डाटा – अॅसिडीयन , डोलीओलम, ऑईकोप्ल्युरा
०२. सेफॅलोकॉर्डाटा – अॅम्फीऑक्सस
०३. व्हर्टीब्रेटा
—–वर्ग १ – सायक्लोस्टोमाटा – पेट्रोमायझॉन , मिक्झीन
—–वर्ग २ – पायसेस – डॉगफिश. रोहू
—–वर्ग ३ – अम्फिबिया – बेडूक , टोड
—–वर्ग ४ – रेप्टीलीया – कासव , पाल
—–वर्ग ५ – एवज – पोपट , बदक
—–वर्ग ६ – मॅमॅलिया – वटवाघूळ, खार, मानव
युरोकॉर्डाटा
कंचुकयुक्त बाह्यकवची प्राणी
सागरनिवासी.
उभयलिंगी.
उदा. अॅसिडीयन , डोलीओलम, ऑईकोप्ल्युरा
सेफॅलोकॉर्डाटा
पृष्ठरज्जू संबध शरीराच्या लांबीइतका असतो.
ग्रसनी मोठी असून तिला कल्लाविदरे असतात.
एकलिंगी.
उदा. अॅम्फीऑक्सस
व्हर्टीब्रेटा
पृष्ठराज्जुचे रुपांतर पाठीच्या कण्यात झालेले असते.
शीर पूर्णपणे विकसित
मेंदू कवटीत संरक्षित
अंत:कंकाल अस्थिमय
६ वर्गात विभागणी पुढीलप्रमाणे
वर्ग १ : सायक्लोस्टोमाटा
जबडे विरहित चुशिमुख
त्वचा मृदू व खवलेविरहित
अयुग्मीत पर असतात.
बहुतेक बाह्यपरजीवी
उदा . पेट्रोमायझॉन , मिक्झीन
वर्ग २ : पायसेस
शीतरक्ती व पाण्यात राहणारे असतात.
शरीर दोन्ही टोकांना निमुळते असते.
श्वसन कल्ल्याद्वारे होते.
डोळ्यांना पापण्या नसतात.
असंख्य अंडी घालतात.
उदा. डॉगफिश. रोहू
वर्ग ३ : अम्फिबिया
पाण्यात तसेच जमिनीवर आढळतात.
शरीरावर खवले नसतात.
त्वचा मृदू ,श्लेष्मल असते.
ह्रदयाला तीन कप्पे असतात.
एकलिंगी , अंडज असतात.
बह्याकर्ण असतो.
उदा. बेडूक , टोड
वर्ग ४ : रेप्टीलीया
सरपटणारे प्राणी
पहिले कशेरूस्तंभ युक्त प्राणी
त्वचा कोरडी , खवलेयुक्त असते .
अंगुलीना नखे असतात.
उदा. – कासव , पाल
वर्ग ५ : एवज
कशेरूस्तंभ युक्त प्राणी
कोष्णरक्ती प्राणी
पूर्णपणे खेचर जीवनासाठी अनुकुलीत झालेले आहेत.
उदा .-पोपट , बदक
एकलिंगी , अंडज
पोकळ हाडे असतात.
ह्रदयाला चार कप्पे असतात.
बह्यामुखाचे चोचीत रुपांतर झालेले असते.
पुढच्या पायाचे पंखात रुपांतर झालेले असते.
वर्ग ६ : मॅमॅलिया
अतिशय उत्क्रांत
उष्णरक्त प्राणी
दूध स्त्रवणाऱ्या ग्रंथी असतात.
शरीरावर केसांचे आच्छादन असते.
एक्लिंगी जरायुज
प्लॅटीपस व एकीडना अंडी घालतात.
फुफ्फुसाद्वारे श्वसन करतात.
ध्वनीनिर्मिती करतात.
उदा : वटवाघूळ, खार, मानव , सिंह, माकड
